Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, όπως και στην βυζαντινή αυτοκρατορία, η πίστη και η ιατρική ήσαν ανέκαθεν στενά συνδεδεμένες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα Ασκληπιεία, τα οποία είναι συγκρότημα θεραπευτηρίων, με επίκεντρο τον ναό του Ασκληπιού. Η οργανωμένη κοινωνική πρόνοια της μεσαιωνικής ελληνικής αυτοκρατορίας κατασκεύασε φιλανθρωπικά ιδρύματα τα οποία πρώτη φορά γνώρισε η ανθρωπότητα. Ιδρύματα όπως οι “ξενώνες”, δηλαδή αυτό που εμείς χαρακτηρίζουμε σήμερα ως νοσοκομείο, στο Βυζάντιο έλαβε συγκεκριμένη μορφή, με πολλά ιερά ιδρύματα, τα οποία νοσήλευαν ασθενείς διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Λέξεις όπως λοχοκομείο, νοσοκομείο, βρεφοκομείο, ξενοδοχείο, γηροκομείο, πτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, λωβοκομείο, πρώτη φορά δημιουργούνται στην ελληνική γλώσσα, τον 4ο μ.Χ. αιώνα.
Από ιστορικές μαρτυρίες, από αρχαιολογικά μνημεία και βυζαντινές σφραγίδες, μας είναι γνωστά πάνω από πενήντα τέτοια ιδρύματα. Η νοσοκομειακή περίθαλψη την οποία έδιναν τα βυζαντινά ιδρύματα δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν κάτι πρόχειρο και ανοργάνωτο. Η ιστορία των βυζαντινών νοσοκομείων αποκαλύπτει καθαρά ότι η χριστιανική φιλανθρωπία και η επιστημονική ιατρική είχαν αρμονικά συνδυαστεί στην ελληνική αυτοκρατορία, όπου καθ’ όλη την διάρκεια των μέσων χρόνων το ιατρικό επάγγελμα διατήρησε την ισχύ του. H βαθμιαία εξέλιξη και βελτίωση των βυζαντινών νοσοκομείων συνδέεται άμεσα με την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης.
Το έτος 1136 ο Αυτοκράτωρ Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και η σύζυγός του Αυγούστα Ειρήνη, ίδρυσαν στην Κωνσταντινούπολη ένα από τα πιο σημαντικά νοσηλευτικά ιδρύματα του Βυζαντίου. Ένα μεγάλο μοναστήρι, γνωστό με το όνομα Παντοκράτωρ, το οποίο περιλάμβανε ένα νοσοκομείο καθώς και άλλα ευαγή ιδρύματα. Το νοσοκομείο της Μονής του Παντοκράτορα ήταν πλήρες και είχε πρωτοποριακό κανονισμό.
Ο ξενώνας αυτός έχει μεγάλη ομοιότητα με τα σημερινά, υψηλής οργάνωσης νοσηλευτικά κέντρα, έτσι που ο εξέχων βυζαντινολόγος Hunger να περιγράψει το ίδρυμα αυτό «εκπληκτικά σύγχρονο». Εντυπωσιασμένοι από τον νοσοκομειακό κανονισμό της Μονής του Παντοκράτορος και από παρόμοιες αλλά συντομότερες περιγραφές βυζαντινών ξενώνων, καθώς και από μια πλειάδα άλλων πηγών, οι ιστορικοί, όπως ο Γκέοργκ Σράιμπερ, Αλεξάντερ Φίλιπσμπορν, Χέρμπερτ Χούγκερ, Χάνς Γκέοργκ Μπεκ και ο Δημήτριος Κωνσταντέλος, αναγνώρισαν την ανωτερότητα των βυζαντινών νοσοκομείων, έναντι οποιουδήποτε ιδρύματος περιθάλψεως που διέθετε η λατινική δύση. Ο Ρώσος ιστορικός Ουσπένσκυ γράφει χαρακτηριστικά: «Το νοσοκομείο του Παντοκράτορος είναι το συγκινητικότερο ίσως παράδειγμα, που μας άφησε η ιστορία, για τις ανθρωπιστικές αντιλήψεις της βυζαντινής κοινωνίας».
